Nghiên cứu hát sắc bùa ở huyện miền núi Minh Hoá, chúng ta thấy: Về nội dung lời ca là những bài chúc Tết đầu xuân, năm mới làm ăn phát đạt, gia đình sung túc. Cũng trong dịp Tết để con cháu bày tỏ lòng tôn kính ông bà tổ tiên, cha mẹ và những người khuất núi. Trong hát sắc bùa còn có cả những bài nói về làm nghề nông, trồng bông, dệt vải.

Về âm nhạc là những típ nhạc ngắn gồm hai nốt móc đơn luyến với một nốt đen trong mỗi ô nhịp 2/4, hoặc thay bằng hai nốt móc kép luyến với một móc đơn và hai nốt móc đơn rồi nối sang ô nhịp sau với: nốt trắng hoặc nốt đen và dấu lặng đen hoặc nốt đen có chấm dôi và nốt móc đơn để kết câu nhạc, phù hợp với thể thơ 4 chữ hoặc 5 chữ. Các nốt nhạc đi liền nhau luôn chuyển động một quãng 3, 4, 5 và được luyến láy kết hợp với các nốt hoa mỹ, trong một cử âm một quãng 8: Độ - Đố.

Bài hát sắc bùa lời cổ

(Do ông Cao Tiến Quyền hát)

Thơ thơ dạ dạ
Thương đôi phen (ơ)
Nhơn lặng mà nghe
Chúng tôi giáo trống
Chúng tôi sắc bùa
Hôm ba (là) mươi Tết
Cơm lòn, gạo nếp
Bánh trái bày ra
Dung hương cỏ hoa
Giường thờ (mà) Tiên tổ...

Về nhạc cụ đệm cho hát sắc bùa ở Minh Hoá chủ yếu là trống con (đồng bào gọi là trống cơm), xụp xoã và lẹp kẹp, bên cạnh ba loại nhạc cụ này còn có phách.

Hát sắc bùa tại Hội Rằm tháng Ba ở Minh Hóa. Ảnh: T.H

Trống cơm là loại trống đặc trưng cho hát sắc bùa, chang trống làm bằng gỗ mít đặc rồi đục ruột, mặt trống được bịt bằng da kỳ đà. Theo các nghệ nhân làm trống cho biết, trống cơm bịt bằng da kỳ đà rất bền, có tiếng kêu đanh, âm vực của nó rộng và lại cao nữa.

Lẹp kẹp thì được làm bằng một khúc tre già, đây là nhạc cụ cực kỳ quan trọng trong hát sắc bùa, bởi nó giữ nhịp cho trống cơm diễn tấu. Xụp xoã hình tròn, làm bằng đồng thau, hai cái đánh úp vào nhau theo hai cách sẽ phát ra hai âm thanh: xụp - xoã, nó vừa giữ nhịp đồng thời có chức năng hòa âm cùng với trống cơm, lẹp kẹp và phách trong dàn nhạc đệm cho hát sắc bùa.

Về môi trường diễn xướng của hát sắc bùa ở miền núi Minh Hoá là khi Tết đến, xuân về, các bậc cao niên trong làng cùng nhau thành lập lại một nhóm 4-6 người chủ yếu là tự hát và sử dụng nhạc cụ, trong đó có một ông hát chính là người chỉ đạo nhóm hát sắc bùa, một người hát phụ; để đi hát chúc từng nhà, nhằm qua câu ca lời hát mà chúc cho mọi người trong từng gia đình được khoẻ mạnh, làm ăn phát đạt, mùa màng bội thu.

Khác với hát sắc bùa ở các vùng đồng bằng của tỉnh, hát sắc bùa ở Minh Hoá thường diễn ra ban ngày nhiều hơn là ban đêm. Thể thức hát gồm 3 phần. Phần đầu là hát dạo cổng, tức là hát trước cổng để mời gia chủ ra mở cổng. Phần thứ hai là phần chính và chiếm nhiều thời gian nhất trong khi đến hát tại mỗi gia đình. Phần thứ ba là hát mừng và kết thúc buổi chúc ở từng nhà.

Một điểm khác nữa trong hát sắc bùa ở Minh Hoá là không có nữ giới tham gia, kể cả người đánh nhạc cụ. Bởi theo quan niệm của các bậc nghệ nhân cao niên xưa, thì việc chúc tụng đầu năm chỉ có đàn ông chúc đầu xuân năm mới, năm đó mới làm ăn may mắn, phát đạt được.

Theo các nghệ nhân cao tuổi thì ngày xưa, một cuộc hát sắc bùa có đến hàng chục bài. Ngày nay, trong các lần hát sắc bùa vào dịp Tết đến, xuân về, các nhóm sắc bùa ở Minh Hóa thường hát các bài: Mở cửa, Xưng danh, Chúc nhà mới, Giáo trống, Giáo pháo, Chúc năm mới, Đóng bùa,...

Hát sắc bùa là một nét đẹp sinh hoạt văn hóa cổ truyền của dân tộc, còn được lưu truyền mãi đến bây giờ ở nhiều địa phương của tỉnh, đặc biêt đồng bằng và miền núi. Hiện nay, hát sắc bùa ở miền núi Minh Hóa còn được sử dụng vào các lễ hội với cách diễn xướng như vậy với nội dung lời hát về ngợi ca, chúc mừng lễ hội rất đa dạng và phong phú.